Pysgod

Cyflwyniad

Gellir categoreiddio pysgod morol fel a ganlyn:

• Pysgod esgyrnog, sydd â sgerbwd calsiwm mewnol (fel y pennog a’r lleden).
• Pysgod cartilagaidd, y mae eu sgerbwd wedi'i wneud o gartilag yn bennaf. Dyma’r rhywogaethau hynaf o fertebratau â genau sydd wedi goroesi. Mae'r siarcod, y morgwn a'r morgathod yn perthyn i'r categori hwn ac fe'u gelwir gyda'i gilydd yn elasmobranciaid.
• Pysgod heb ên (llysywod pendoll ac ellyllon môr). Nid oes gan y pysgod hir, nodedig hyn enau, esgyll na stumogau, mae ganddynt siâp hirgul nodedig ac maent yn bwydo drwy sugno gyda cheg gyhyrol gron a rhesi o ddannedd.

Mae’n anodd amcangyfrif nifer y pysgod yng Nghymru yn fanwl gywir – mae hyd at 500 o rywogaethau wedi’u cofnodi yn y DU ac Iwerddon, y mae o leiaf 250 ohonynt wedi’u canfod oddi ar arfordiroedd Cymru. Pysgod esgyrnog yw'r mwyafrif o'r rhain, gyda thua 25 o rywogaethau o bysgod cartilagaidd (morgathod, morgwn, siarcod) a thri physgodyn heb ên (llysywod pendoll ac ellyllon môr).

Mae pysgod morol yn meddiannu amrywiaeth eang o gilfachau ecolegol yng Nghymru. Mae llawer yn byw mewn ardaloedd ger y lan ac yn gyfarwydd i ni fel trigolion pyllau glan môr, fel y llyfrothod, y gobïod a’r llyfrothod penddu. Mae'r rhain yn cyferbynnu â rhywogaethau fel y tiwna mawr Thunnus thynnus, a all dyfu i dros 400 kg ac a geir yn dymhorol oddi ar arfordir de orllewin Cymru. Mae'r heulgi, a all fod yn 10 metr o hyd, yn rhywogaeth sydd hefyd yn mynd ar fudiadau mawr, ac fe’i gwelir yn achlysurol oddi ar arfordiroedd gorllewinol Cymru yn bwydo ar blancton rhwng mis Mai a mis Medi.

Ceir amrywiaeth fawr yn sut mae cyrff pysgod morol yn edrych, o’r pibellau môr a’r llysywod hirfain i siâp gwastad nodweddiadol y lledennod esgyrnog (e.e. y lleden goch) a’r morgathod / morgwn. Mae’r amrywiaeth ymhlith pysgod morol yr un mor helaeth o ran ymddygiadau hanes bywyd a strategaethau atgenhedlu. Gall pysgod benthig, a geir ar wely'r môr, fod yn gymharol eisteddog; mae gan y glynwr sugnwr sydd ei alluogi i lynu wrth ochr isaf creigiau. Mae'r gwryw yn aros o dan graig i warchod yr wyau. Mae hyn yn cyferbynnu â rhywogaethau cefnforol fel y pennog a’r llymrïen, a geir mewn heigiau mawr ac yn silio dros ardaloedd helaeth o wely'r môr. Mae morgathod a morgwn yn enwog am gynhyrchu pyrsiau ‘môr-forynion’ cywrain. Mae'r rhain yn gasys wyau caled sydd ynghlwm wrth wely'r môr lle mae embryonau'r epil yn datblygu. Yn aml, gellir dod o hyd i'r casys gwag wedi'u golchi i fyny ar draethau. Mae'r morfarch myngog eiconig Hippocampus guttulatus yn brin yng Nghymru. Mae gwrywod yn enwog am fagu'r wyau yn eu cwdyn fentrol, ac mae’r gallu ganddynt i drawsnewid patrymau lliw yn gyflym er mwyn cydweddu â'u hamgylchedd uniongyrchol.

Mae rhai rhywogaethau o bysgod yn ymfudo i ddyfroedd Cymru, a welir yn arbennig yn ne a gorllewin Cymru, mae'r rhain yn cynnwys rhywogaethau eiconig fel y pysgodyn haul Mola mola, sef y pysgodyn esgyrnog trymaf yn y byd. Fel arfer deuir ar eu traws pan fyddant yn drifftio ar yr wyneb, gyda'u hasgell ddorsal i'w gweld yn fflopio o ochr i ochr.

Mae rhai o bysgod Cymru yn ymfudol, gan dreulio rhan o'u cylch bywyd mewn amgylchedd dŵr croyw a rhan ohono yn yr amgylchedd morol. Gelwir pysgod sy'n cael eu deor mewn dŵr croyw, sy’n treulio’r rhan fwyaf o'u bywyd yn yr amgylchedd morol ac yna'n mudo'n ôl i ddŵr croyw i silio yn bysgod esgynnol. Mae'r rhain yn cynnwys eog yr Iwerydd Salmo salar, llysywen bendoll yr afon a llysywen bendoll y môr Lampetra fluviatilis a Petromyzon marinus, yr herlyn a’r wangen, (Alosa alosa ac Alosa fallax). Mae gan y llysywen Ewropeaidd Anguilla Anguilla batrwm tebyg ond wedi'i wrthdroi, Mae'n deor yn y môr, ac yn teithio i afonydd lle mae'n treulio'r rhan fwyaf o'i gyfnodau bywyd fel oedolyn cyn dychwelyd i'r môr i fridio. Mae'r rhywogaethau ymfudol hyn yn wynebu bygythiadau i'w symudiad i fyny ac i lawr afonydd ac mae nifer o fentrau ar y gweill i gael gwared ar rwystrau a'i gwneud yn haws iddynt symud. Mae eog yr Iwerydd a’r llysywen Ewropeaidd ill dau o dan fygythiad arbennig yng Nghymru a bu dirywiad enfawr ynddynt yn ystod y 30 mlynedd diwethaf.

Mae llawer o’r rhywogaethau o bysgod morol yng Nghymru, gan gynnwys rhai o’r rheini sydd wedi’u cynnwys ar restr adran 7, yn cael eu dal ar gyfer bwyd (y pennog, y penfras a’r macrell) ac maent yn sylfaenol i bysgodfeydd.

Gweithredu dros bysgod morol yng Nghymru

Siarcod, morgathod a morgwn (elasmobranciaid)

Cymharol ychydig a wyddys am siarcod, morgathod a morgwn fel grŵp, ond maent yn bwysig iawn o safbwynt diwylliannol a chadwraethol yng Nghymru. Mae Prosiect SIARC (Sharks Inspiring Action and Research with Communities) yn cyflwyno rhaglen ymchwil integredig pysgotwyr yn benodol i gasglu data ar elasmobranciaid a'u cynefinoedd cysylltiedig mewn dwy Ardal Cadwraeth Arbennig yng Nghymru. Mae Prosiect SIARC yn brosiect amlddisgyblaethol sy’n canolbwyntio ar elasmobranciaid o bwysigrwydd cadwraeth, gan gynnwys y maelgi (rhestr goch IUCN) Squatina squatina sydd mewn perygl difrifol. Gan gyfuno'r gwyddorau cymdeithasol a biolegol, nod y prosiect yw mynd i'r afael â bylchau yn y data hanfodol ar ecoleg elasmobranciaid, amrywio cyfleoedd ar gyfer cadwraeth forol, creu mwy o werthfawrogiad o'r amgylchedd tanddwr ac ysbrydoli'r genhedlaeth nesaf. Arweinir y prosiect gan Gymdeithas Sŵolegol Llundain (ZSL) a Cyfoeth Naturiol Cymru (CNC) ac mae'n cael ei gwblhau mewn partneriaeth â chwe phartner cyflawni a 13 o bartneriaid cydweithredol.

Pysgod mudol

Mae nifer o brosiectau yng Nghymru yn canolbwyntio ar gael gwared ar rwystrau i fudo pysgod, gan hwyluso llwybrau pysgod o amgylcheddau morol i rannau uchaf afonydd Cymru ar gyfer silio. Mae prosiect LIFE Afon Dyfrdwy yn brosiect gwerth £6.8m sy’n canolbwyntio ar afon Dyfrdwy yn nwyrain Cymru, sy’n canolbwyntio’n helaeth gynyddu nifer yr eogiaid a llyswennod pendoll, sy’n cynnwys cael gwared ar gyfyngiadau ar fudo pysgod a gosod llwybrau pysgod.

Mae prosiect LIFE arall o'r enw ‘Prosiect Pedair Afon LIFE’ ar y gweill ar bedair afon sydd wedi’u dynodi’n Ardaloedd Cadwraeth Arbennig yn ne Cymru (afon Teifi, afon Cleddau, afon Tywi ac afon Wysg) sydd â'r nod o adfer rhywogaethau o bysgod ymfudol gwarchodedig ledled eu cynefin afonol yn yr un modd.

Mae gan Afonydd Cymru hefyd brosiectau ar y gweill i gael gwared ar rwystrau i fudo, yn enwedig ar gyfer eogiaid.

Adnoddau

SIARC | Siarcod yn Ysbrydoli Gweithredu ac Ymchwil gyda Chymunedau

Cynllun Gweithredu Maelgwn Cymru

Yr Ymddiriedolaeth Siarcod

Great Eggcase Hunt yr Ymddiriedolaeth Siarcod

Cyfoeth Naturiol Cymru / CNC yn lansio prosiect LIFE Afon Dyfrdwy gwerth £6.8 miliwn

Cyfoeth Naturiol Cymru / Prosiect LIFE Pedair Afon