Planhigion Fasgwlaidd

Mae planhigion fasgwlaidd yn cynnwys planhigion sy’n blodeuo a rhedyn (a rhywogaethau cysylltiedig – e.e. cnwp-fwsoglau). O ran eu cofnodi a’u hastudio, mae mathau o rawn yr ebol (stoneworts yn Saesneg) neu Charoffytau, wedi cael eu mabwysiadu gan fotanegwyr planhigion fasgwlaidd hefyd. Math o algâu gwyrdd cymhleth ydy rhawn yr ebol, sy’n perthyn yn fwyaf agos i blanhigion fasgwlaidd.

Planhigion fasgwlaidd yw conglfaen y rhan fwyaf o gynefinoedd y tir a dŵr croyw. Mae rhai hyd yn oed yn byw yn y môr – yn nyfroedd arfordirol Cymru mae gwellt y gamlas (Zostera) yn ffurfio gwelyau trwchus mewn rhai amodau penodol.

Mae 90% o’r tir yng Nghymru yn cael ei ffermio, ond o fewn y fframwaith eang hwn mae amrywiaeth fawr o ran cynefinoedd a dwyster y ffermio.

Mae gan Gymru lynnoedd a llynnoedd mynydd ardderchog lle gallech ddod o hyd i fathau o wair merllyn (Isoetes sp.), bidoglys y dŵr (Lobelia dortmanna) a dyfrllys (Potamogeton sp.). Mae’r poblogaethau o lyriad-y-dŵr arnofiol (Luronium natans) yn arwyddocaol yng nghyd-destun Prydain a’r byd. Mae un o boblogaethau mwyaf y rhywogaeth hon yng Nghamlas Trefaldwyn. Mae’r afonydd yng Nghymru yn aml yn cychwyn fel afonydd ceunentydd sy’n llifo’n gyflym gan fynd trwy ddyffrynnoedd serth, llaith a choediog. Yma gellir gweld rhedynach teneuwe ymhlith mathau eraill o redyn a bryoffytau sy’n hoffi’r awyrgylch llaith. Yn is i lawr mae’r afonydd hyn, fel Gwy ac Wysg, yn llifo’n arafach ac yn droellog. Yma mae graean afon a glannau tywodlyd / mwdlyd yn gallu bod yn gartref i’r dinboeth ddi-flas (Persicaria mitis) sydd dan fygythiad. Mae’r rhwydwaith o ffosydd ar Wastadeddau Gwent yn bwysig ar gyfer bywyd y dŵr. Mae prif safleoedd y dyfrllys blewynnaidd (Potamogeton trichoides) a’r llinad mawr (Spirodela polyrhiza) yng Nghymru yma, ymysg amrywiaeth o blanhigion eraill y dŵr.

Mae’r tabl isod yn dangos bod 72% o holl rywogaethau Prydain i’w cael yma yng Nghymru (Walker 2023). Mae canlyniadau llawn prosiect Atlas 2020 i’w gweld ar-lein (gweler y ddolen i Atlas Ar-lein 2020) ac yma gallwch weld y tueddiadau tymor hir (1930 – 2019) a thymor byr (1987 – 2019).

Nifer y rhywogaethau brodorol a’r rhai a gyflwynwyd a gofnodwyd mewn gwaith maes ar gyfer Atlas Planhigion 2020 (2000–2019) ym Mhrydain o’i gymharu â Chymru, Lloegr a’r Alban. (Walker et al. 2023)

Mae nifer o’r 25 rhywogaeth a welodd y cynnydd mwyaf dros y tymor hir yng Nghymru yn neoffytau fel coed conwydd o blanhigfeydd, er enghraifft, Sbriws Sitca, neu’n rhai sydd wedi dianc o erddi fel y trewyn brych (Lysimachia punctata). O ran y tymor byr, mae llawer o’r rhywogaethau yn rai sydd wedi dianc o erddi, er enghraifft y bachgen llwm (Leycesteria formosa) neu glychau’r clawdd (Tellima grandiflora). I’r gwrthwyneb, mae’r rhan fwyaf o’r rhywogaethau sydd wedi dirywio fwyaf dros y tymor hir a’r tymor byr yn rhai brodorol neu’n archeoffytau fel y clefryn (Jasione montana) a briwlys y tir âr (Stachys arvensis).

Cadwraeth planhigion fasgwlaidd yng Nghymru

Ar hyn o bryd mae 88 rhywogaeth o blanhigion fasgwlaidd ar restr S7 o rywogaethau pwysig iawn yng Nghymru, gan gynnwys y benboeth gulddaill (Galeopsis segetum). Er bod y rhywogaeth hon wedi diflannu yng Nghymru ers 1975, mae dymuniad i’w hadfywio o’r banc hadau.

Y rhestr goch: Niferoedd y rhywogaethau o bob categori bygythiad yng Nghymru yn 2023 (gan gynnwys rhywogaethau Hieracium ond nid grwpiau cymhleth Rubus na Taraxacum). Cyfeiriadau: Rhestr Goch Cymru, Dines 2008 a Rhestr Goch Prydain 2021 (gwefan BSBI). Ddim yn cynnwys croesiadau na rhywogaethau sydd wedi’u difa’n ddiweddar.

Mae’n bosibl na fydd rhai o’r ffigurau uchod yn cyfateb os bydd rhywun arall yn ceisio gwneud chwiliad sylfaenol neu syml, heb ei ddehongli. Rwyf wedi eithrio rhywogaethau yr ystyrir eu bod wedi’u cyflwyno i fflora Cymru a’r rhai sydd wedi diflannu neu wedi difa’n llwyr yn ddiweddar fel Daphne mezereum.

Cofnodi planhigion fasgwlaidd yng Nghymru

Mae hanes hir o gofnodi planhigion blodeuol yng Nghymru ac yn ehangach ym Mhrydain Fawr gydag enwau mor amlwg â John Ray ac Edward Llwyd yn yr 17eg Ganrif; Augustin Ley a John Griffiths yn y 19eg Ganrif ac Eleanor Vachell a Mary Gilham yn ddiweddarach. Tua diwedd y 19eg Ganrif crëwyd Clwb Cyfnewid Botanegol Prydain ac Iwerddon a dechreuodd cofnodi botanegol o ddifrif. Yn ddiweddarach daeth hon yn Gymdeithas Fotaneg Ynysoedd Prydain ac yn fwy diweddar yn Gymdeithas Fotaneg Prydain ac Iwerddon (BSBI). Bu tri atlas cenedlaethol o Brydain ac Iwerddon, a’r mwyaf diweddar o’r rhain yw Atlas 2020 (gweler y ddolen isod).

Mae gan lawer o’r Is-siroedd Fflora Sirol modern, yn fwyaf diweddar Sir Fynwy a Cheredigion. Adnodd arall yw Cofrestri Planhigion Prin yr Is-siroedd. Mae modd lawrlwytho llawer o’r rhain neu ofyn amdanynt o’r tudalennau sirol yma Wales – Botanical Society of Britain & Ireland (bsbi.org).

Heddiw mae’n hawdd ymuno yn y gwaith o chwilio a chofnodi planhigion. Mae Prydain ac Iwerddon wedi’u rhannu’n Is-siroedd ac yng Nghymru mae 13 (mae Morgannwg wedi’i rhannu’n Ddwyrain a Gorllewin). Mae gan bob un gofnodwr anrhydeddus ac mae gan rai fwy nag un. Gweler Local Botany – Botanical Society of Britain & Ireland (bsbi.org) am fanylion. Mae llawer o grwpiau botaneg lleol yn cynnal cyfarfodydd rheolaidd a gellir dod o hyd i gynlluniau ar gyfer gwibdeithiau drwy ddilyn y ddolen uchod ar gyfer tudalennau’r Is-siroedd. Mae’r BSBI hefyd yn trefnu cyfarfodydd maes dydd a chyfarfodydd preswyl hirach gweler Field meetings and indoor events – Botanical Society of Britain & Ireland (bsbi.org) a Wales Annual Meeting & AGM – Botanical Society of Britain & Ireland (bsbi.org).

Mae pedair canolfan gofnodi leol yng Nghymru ac mae’r rhain hefyd yn ffyrdd gwych o gymryd rhan mewn cofnodi a dysgu am blanhigion fasgwlaidd a grwpiau eraill. Maent hefyd yn adnodd defnyddiol ar gyfer cofnodi planhigion fasgwlaidd ac mae’r canolfannau cofnodi hyn yn aml yn cysylltu â chofnodwyr Is-siroedd y BSBI.

Dylid anfon cofnodion planhigion fasgwlaidd at gofnodwr lleol eich Is-sir neu at eich Canolfan Cofnodion Leol.